Αρ. 55. ΔΙΑΝΟΜΗ, ΑΝΑΔΙΑΝΟΜΗ ΚΑΙ ΦΤΩΧΕΙΑ

Κ. Ν. Κανελλόπουλου, Ζ. Ν. Αναστασάκου, Α.Κ. Κώτση, Θ. Ν. Μανιάτη, Κ.Μ. Παχάκη. 2004. | ISBN: 960-341-051-9

 

Τα θέματα της διανομής του εισοδήματος, της έκτασης και διάρθρωσης της φτώχειας καθώς και του κοινωνικού αποκλεισμού αποκτούν όλο και μεγαλύτερη επικαιρότητα σε ευρωπαϊκό επίπεδο και έχουν καταστεί αντικείμενο συζήτησης τόσο των ασχολούμενων με την οικονομική και κοινωνική πολιτική όσο και των ερευνητών. Αν και το ενδιαφέρον των οικονομολόγων για αυτά τα θέματα χρονολογείται από μακρού, τα τελευταία έτη έχει ενισχυθεί λόγω των εντυπωσιακών διαρθρωτικών αλλαγών που παρατηρούνται στην παραγωγική διαδικασία και κοινωνική διάρθρωση στις διάφορες χώρες, καθώς και λόγω της επιταχυνόμενης παγκοσμιοποίησης και αλληλεξάρτησης των οικονομιών. Ταυτόχρονα οι οικονομικές στενότητες και οι παρατηρούμενες δημογραφικές αλλαγές, που απαντώνται στις περισσότερες χώρες, επιβάλλουν αυστηρότερο έλεγχο της αποτελεσματικότητας των ισχυόντων συστημάτων κοινωνικής προστασίας.

Για την Ελλάδα αυτά τα θέματα την τελευταία περίπου εικοσαετία καθίστανται όλο και συχνότερα αντικείμενο συζήτησης τόσο στον τύπο όσο και από τους αρμόδιους για την οικονομική και κοινωνική πολιτική. Ταυτόχρονα έχει πλέον γίνει συστηματική τεκμηρίωση και ανάλυση αρκετών διαστάσεων αυτών των φαινομένων, και έτσι με σχετική σιγουριά μπορούν να περιγραφούν χρήσιμα χαρακτηριστικά τους. Το αυξανόμενο ενδιαφέρον για αυτά τα θέματα συνδέεται προφανώς με το ότι οι ρυθμοί οικονομικής ανάπτυξης της χώρας για σειρά ετών είχαν περιοριστεί δραστικά με αποτέλεσμα να μην είναι δυνατή η ικανοποίηση οικονομικών αιτημάτων ομάδων του πληθυσμού, χωρίς να μειωθεί το εισόδημα κάποιας ή κάποιων άλλων ομάδων. Παραπέρα οι προσπάθειες διαφόρων ομάδων του πληθυσμού για αύξηση της συμμετοχής τους στο εθνικό εισόδημα τις τελευταίες τρεις δεκαετίες φαίνεται ότι για πολλούς λόγους είναι ευκολότερα εκδηλούμενες και πιο σύντονες σε σχέση με το παρελθόν. Ταυτόχρονα οι δημογραφικές, κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις (γήρανση του πληθυσμού, χαλάρωση του ρόλου της οικογένειας, αύξηση της ανεργίας, είσοδος μεγάλου αριθμού (λαθρο-μεταναστών) έχουν καταστήσει πιο αισθητή την ανάγκη κρατικής παρέμβασης και αντιμετώπισης τέτοιων δυσάρεστων κοινωνικών φαινομένων τόσο σε βραχυχρόνια όσο και σε μεσοχρόνια βάση. Παρέμβαση η οποία εκδηλώνεται με την αυξανόμενη συμμετοχή των μεταβιβάσεων του κρατικού προϋπολογισμού και των δαπανών κοινωνικής ασφάλισης στη διαμόρφωση του εισοδήματος των ιδιωτών. Στον βαθμό όμως που οι σχετικές προσπάθειες και πολιτικές είναι αντίρροπες με τις δυνάμεις που προσδιορίζουν τη δημιουργία και διανομή του εισοδήματος μπορεί να έχουν αρνητικές συνέπειες στις επενδύσεις, αποταμιεύσεις, δημόσια ελλείμματα και γενικότερα στην ανάπτυξη της χώρας, με δυσμενείς μεσοχρόνιες επιπτώσεις και στα εισοδήματα και οικονομική ευημερία των πλέον αδυνάτων.

Από την άλλη πλευρά εκτεταμένη ανισότητα και φτώχεια είναι όχι μόνο κοινωνικά απαράδεκτα φαινόμενα αλλά και βλαβερά για την οικονομική ευημερία και ανάπτυξη της χώρας. Υποθάλπουν τις κοινωνικές αντιπαραθέσεις, υποσκάπτουν την κοινωνική συνοχή, από ένα σημείο και πέρα επιβαρύνουν την οικονομική αποτελεσματικότητα και παραγωγικότητα, ενώ ενισχύουν πιθανές σπατάλες πόρων και είναι ασυμβίβαστες με την αρχή των ίσων ευκαιριών.

Η παρούσα μελέτη αξιοποιεί προηγούμενες σχετικές εργασίες και επιπλέον χρησιμοποιεί δημοσιευμένα και αδημοσίευτα επίσημα στατιστικά στοιχεία κυρίως της ΕΣΥΕ για να τεκμηριώσει και αναλύσει χρήσιμες διαστάσεις τόσο της διανομής του εισοδήματος όσο και της φτώχειας καθώς και πιθανές επιπτώσεις συγκεκριμένων μέτρων πολιτικής.  Η μελέτη αποτελείται από δέκα κεφάλαια και πραγματεύεται τόσο το θέμα της διανομής και φτώχειας για το σύνολο της οικονομίας, όπως τεκμηριώνεται από τα χρησιμοποιούμενα στοιχεία, όσο και τεκμηρίωση και ανάλυση διαστάσεων της κοινωνικής πολιτικής και των επιπτώσεών της στη διανομή του εισοδήματος, καθώς και συγκεκριμένα θέματα του αγροτικού τομέα, που σχετίζονται με τα αντικείμενα της μελέτης.

Στο κεφάλαιο 1 μετά την παρουσίαση των αιτιών του πρόσφατου ενδιαφέροντος για αυτά τα θέματα γίνεται σύντομη επισκόπηση των σχετικών εργασιών που έχουν δημοσιευτεί και καταγράφονται χρήσιμα χαρακτηριστικά και εξελίξεις των αναλυομένων φαινομένων. Το κεφάλαιο 2 αποτελεί μια σύντομη περιγραφή των εξελίξεων στη λειτουργική διανομή του εισοδήματος τις πρόσφατες δεκαετίες και γίνεται μια πρώτη προσπάθεια σύνδεσης των μεταβολών σε αυτή τη διανομή με μεταβολές της οικονομικής πολιτικής στις αντίστοιχες χρονικές περιόδους. Το κεφάλαιο 3 πραγματεύεται την εξέλιξη του βιοτικού επιπέδου τις τελευταίες δεκαετίες, όπως αυτό μετριέται με τα ποσοστά ιδιοκατοίκησης και την κατοχή διαφόρων διαρκών καταναλωτικών αγαθών από τα νοικοκυριά, όπου πέρα από το σύνολο της χώρας ξεχωρίζουμε σε αστικές και αγροτικές περιοχές.

Το κεφάλαιο 4 αξιοποιώντας τα πρωτογενή στατιστικά στοιχεία της Έρευνας Εισοδήματος και Συνθηκών Διαβίωσης της ΕΣΥΕ, δίνει συστηματική περιγραφή και ανάλυση της προσωπικής διανομής του εισοδήματος για το 1994 κατά ενδιαφέρουσες διαστάσεις. Παραπέρα γίνεται προσπάθεια σύνδεσης της διανομής του εισοδήματος με τη θέση των μελών των νοικοκυριών στην αγορά εργασίας, καθώς και με τις πηγές προέλευσης των εισοδημάτων. Στο κεφάλαιο 5 επιδιώκεται η ποσοτικοποίηση της επίδρασης της φορολογίας (πρώτα άμεσης και στη συνέχεια έμμεσης) και των κρατικών μεταβιβάσεων στην κατανομή και ανισότητα του εισοδήματος. Το κεφάλαιο 6 πραγματεύεται τη διάσπαση της ανισότητας του συνολικού εισοδήματος κατά πηγή προέλευσης, ενώ επιχειρούνται και αρχικοί υπολογισμοί για το πώς μεταβάλλεται η διανομή του εισοδήματος εάν ληφθούν συγκεκριμένα μέτρα πολιτικής. Το κεφάλαιο 7 χρησιμοποιώντας τα ίδια με το προηγούμενο στατιστικά στοιχεία και υιοθετώντας την έννοια της σχετικής φτώχειας εκτιμά ευρέως αποδεκτούς δείκτες σχετικής φτώχειας καθώς και πώς διαφοροποιούνται τα χαρακτηριστικά των φτωχών από τα μη φτωχά νοικοκυριά, ενώ ολοκληρώνεται με συγκρίσεις με άλλες χώρες της ΕΕ και γενικές αρχές καταπολέμησης της φτώχειας.

Στο κεφάλαιο 8 αρχικά γίνεται καταγραφή της εξέλιξης των δαπανών κοινωνικής πρόνοιας τα πρόσφατα χρόνια, όπως υπολογίζονται από διάφορες πηγές. Ακολούθως καταγράφονται τα βασικά προγράμματα κοινωνικής πρόνοιας αποδίδοντας έμφαση στους όρους και προϋποθέσεις λήψης σχετικών παροχών. Το κεφάλαιο ολοκληρώνεται με την εκτίμηση των αποτελεσμάτων των παροχών κοινωνικής πρόνοιας τόσο στη διανομή του εισοδήματος όσο και στη φτώχεια. Το κεφάλαιο 9 ασχολείται με τους απασχολούμενους στον πρωτογενή τομέα, δηλ. τους αγρότες, οι οποίοι ως σύνολο έχουν θεωρηθεί διαχρονικά ως ξεχωριστή ευάλωτη κοινωνική ομάδα για την οποία ασκείται ιδιαίτερη πολιτική. Το κεφάλαιο περιέχει εκτεταμένη πρωτογενή και δευτερογενή τεκμηρίωση για τις βασικές εξελίξεις του αγροτικού τομέα κυρίως σε σχέση με τη διανομή και αναδιανομή του εισοδήματος και της φτώχειας στον τομέα, σε σύγκριση με το σύνολο της οικονομίας και τις μη αγροτικές περιοχές, καθώς και για την αποτελεσματικότητα της γεωργικής πολιτικής και τον βαθμό στήριξης των γεωργικών εισοδημάτων. Το κεφάλαιο 10 αποτελεί σύνοψη των συμπερασμάτων της μελέτης.